Từ rừng quế xanh, một vùng nghèo đứng dậy

Từ giống cây lạ trở thành “bảo chứng vàng” của vùng cao

Giữa căn nhà sàn nằm lọt thỏm giữa thung lũng quế, ông Lý Tiến Thành – Bí thư Chi bộ thôn Tháp Cái – kể lại câu chuyện mà nhiều thế hệ người Dao đỏ ở Viễn Sơn vẫn truyền miệng: Người đầu tiên đưa giống quế về vùng này là ông Bàn Phú Sáu, cách đây hơn một thế kỷ.

Trong lần đi rừng, ông Sáu phát hiện loại cây lá thơm, cay, liền mang về trồng thử quanh nương của mình. “Không ai nghĩ những cây quế đầu tiên ấy lại làm nên cả cơ nghiệp cho con cháu sau này”, ông Thành bồi hồi.

Ngày nay, người dân Tháp Cái lập bàn thờ ông Sáu tại đình làng như tổ nghề. Từ vài gốc quế ban đầu, cả thôn sở hữu gần 1.400 ha quế, trở thành “thủ phủ quế” của Tây Bắc.

Quế Viễn Sơn nổi tiếng bởi hàm lượng tinh dầu cao, hương thơm đặc biệt, vị cay nồng đậm – thứ chất lượng chỉ có ở vùng thổ nhưỡng núi đá và khí hậu khắc nghiệt.

Năm 2017, quế Văn Yên – trong đó có quế Viễn Sơn – được cấp Chỉ dẫn địa lý, mở đường đưa thương hiệu quế ra thị trường quốc tế.

Không chỉ là cây trồng, quế đã trở thành biểu tượng văn hóa, là “bảo chứng vàng” cho sự phát triển bền vững của vùng đất này.

Người dân làm quế hữu cơ để giữ đất, giữ rừng

Trước năm 2000, phương thức canh tác của người dân hoàn toàn tự nhiên. Nhưng sự xuất hiện của thuốc trừ cỏ khiến đất rừng xuống cấp, nguồn nước đổi màu. Nhận thấy hiểm họa, người dân Viễn Sơn bằng sự hỗ trợ của chính quyền và kiểm lâm đã quay trở lại mô hình quế hữu cơ.

Dẫn chúng tôi đi dọc những đồi quế xanh rợp, ông Thành cho biết: “95% diện tích quế ở thôn làm hữu cơ, không dùng hóa chất. Cỏ phát bằng tay, lá rụng tự phân hủy. Nhiều hộ còn trồng xen thảo quả, cây bản địa để giữ ẩm và cải tạo đất. Làm hữu cơ khó hơn, nhưng đó là cách duy nhất để giữ rừng cho con cháu”.

Bà Lý Thị Sành, một trong những hộ đi đầu làm quế hữu cơ, tâm sự: “Ngày trước dùng thuốc diệt cỏ thì nhàn thật nhưng đất chai lì, nước suối đục. Giờ mình làm sạch, đất hồi lại, cây khỏe, bán được giá hơn. Con cháu mình còn sinh sống ở đây, phải giữ môi trường cho chúng nó”.

Quế hữu cơ giúp nâng giá trị sản phẩm từ 15–30%, nhưng quan trọng hơn, nó tạo ra cơ chế bảo vệ môi trường ngay trong hoạt động kinh tế thường nhật.

Ngăn tệ nạn từ gốc

Quế không chỉ mang lại thu nhập, mà còn giữ chân người trẻ ở lại bản – yếu tố quan trọng để phòng chống tệ nạn ở vùng nghèo.

Ông Lý Tiến Thành chia sẻ: “Ngày xưa nghèo quá, nhiều thanh niên bỏ bản đi làm thuê, dễ vướng ma túy, cờ bạc. Giờ làm quế, có việc quanh năm, thu nhập tốt, nên tệ nạn giảm hẳn. Mấy năm nay thôn không có người nghiện mới, cũng không còn tình trạng phá rừng hay khai thác lậu”.

Thôn Tháp Cái duy trì tổ tự quản bảo vệ rừng, mỗi tuần 2 – 3 buổi tuần tra. Người dân tuần tra theo nhóm, vừa kiểm tra rừng, vừa giúp nhau phát cỏ, dọn đường. Nhiều thanh niên từng đi làm thuê giờ về lập nghiệp với vài hecta quế, trở thành lực lượng xung kích giữ rừng.

Anh Lý Văn Keng (29 tuổi) – từng làm công nhân ở miền Nam, chia sẻ: “Ngày trước đi làm xa, bạn bè rủ rê nhiều thứ. Từ khi về quê làm quế, có tiền, lại gần gia đình, đêm ngủ không lo chuyện xấu nữa. Quế vừa cho thu nhập, vừa cho mình công việc ổn định để không vướng vào tệ nạn”.

Ở Viễn Sơn, rừng chính là “vành đai an ninh” – rừng xanh thì bản làng yên bình.

Nâng người nghèo lên vị thế mới

Với chu kỳ 10–15 năm, quế cho thu nhập cao và ổn định. Từ năm thứ 7 có thể bóc tỉa vỏ, mỗi hecta mang lại 500–700 triệu đồng. Nhiều đồi quế lớn giúp các hộ dân trở thành “tỷ phú rừng”.

Hiện Viễn Sơn có gần 300 hộ sở hữu trên 10 ha quế, tài sản hàng chục tỷ đồng là điều không hiếm.

Gia đình ông Lý A Lừ, một hộ có 12 ha quế, kể: “Ngày xưa nghèo nhất thôn, ăn còn phải vay gạo. Nhưng từ khi quế vào kỳ thu hoạch, mỗi năm nhà tôi thu 1–1,5 tỉ đồng. Trồng quế giúp mình đàng hoàng hơn, con cái được học hành tử tế, cũng không còn cái cảnh thanh niên trong thôn kéo nhau đi làm thuê rồi dính tệ nạn”.

Thu nhập bình quân năm 2024 của người dân Tháp Cái đạt 54 triệu đồng/người, dự kiến năm 2025 vượt 60 triệu. Hộ nghèo còn lại chỉ là người già neo đơn hoặc mắc bệnh nặng.

Điều đặc biệt là dù kinh tế phát triển nhanh, người Dao đỏ ở Viễn Sơn vẫn giữ được bản sắc văn hóa như Lễ cấp sắc, Tết nhảy, tục thờ tổ nghề quế… Những nét văn hóa này trở thành “chiếc phanh” tự nhiên chống lại các tệ nạn du nhập từ bên ngoài.

Giấc mơ đưa quế ra thị trường cao cấp

Xã Xuân Ái hiện có hơn 6.000 ha quế, trong đó 2.000 ha đạt chuẩn hữu cơ, hơn 50% sản lượng xuất khẩu sang Mỹ, Nhật Bản, Hàn Quốc và EU. Đây là một trong những vùng quế lớn nhất Việt Nam.

Ông Lưu Trung Kiên – Bí thư Đảng ủy xã Xuân Ái – cho biết: “Giai đoạn tới, xã đặt mục tiêu mở rộng diện tích quế hữu cơ lên 4.000 ha. Làm quế hữu cơ giúp chống thoái hóa đất, giữ nước, chống biến đổi khí hậu và cũng là cách bền vững để ngăn tệ nạn ở vùng nghèo. Khi người dân có sinh kế tốt, họ sẽ gắn bó với rừng và tránh xa tệ nạn”.

Xã cũng đang xây dựng các mô hình bản xanh – sạch – không tệ nạn, giao đoàn thanh niên quản lý đường làng, phụ nữ vận động thu gom rác thải, người cao tuổi tham gia bảo vệ nguồn nước. Những hoạt động nhỏ nhưng âm thầm, tạo nền tảng bền vững cho mục tiêu phát triển xanh.

Nhìn từ đồi quế trập trùng xuống thung lũng Tháp Cái, dễ thấy sự đổi thay mạnh mẽ: nhà xây mới mọc lên, trẻ nhỏ tung tăng đến trường, những chuyến xe chở quế nối đuôi về nhà máy. Tất cả bắt đầu từ những gốc quế hàng chục năm tuổi – thứ cây đã đưa người dân thoát nghèo, làm giàu bền vững.

Ở Viễn Sơn, phát triển kinh tế – bảo vệ rừng – chống tệ nạn – giữ gìn môi trường không phải các khẩu hiệu treo tường, mà trở thành thói quen sống của mỗi gia đình.

Hương quế Viễn Sơn là biểu tượng cho cách một cộng đồng vùng nghèo có thể vươn lên bằng chính nội lực, bằng sự trân trọng thiên nhiên và niềm kiêu hãnh với rừng xanh.

Từ Tháp Cái, câu chuyện “giàu từ rừng sạch – yên bình từ sinh kế xanh” vẫn đang được viết tiếp, đưa hương quế Việt Nam vươn xa hơn trên bản đồ thế giới và lan tỏa thông điệp mạnh mẽ về gìn giữ rừng, chống tệ nạn và bảo vệ môi trường vùng nghèo.