Văn hóa dân tộc Mường trên đất Phù Hoa

Mo Mường và lễ hội Mợi giữa không gian văn hóa Phù Hoa

Phù Yên là khu vực có đông đồng bào Mường sinh sống, chiếm 43% dân số, tập trung ở các xã Mường Cơi, Gia Phù, Mường Bang, Tân Phong và xã Phù Yên. Đây là vùng đất của những bản Mường cổ xưa, nơi văn hóa Mường được bảo tồn trọn vẹn qua các nghi lễ tâm linh, lễ hội truyền thống và sinh hoạt cộng đồng.

Mo Mường và lễ hội Mợi là những giá trị tinh thần tiêu biểu, phản ánh đời sống vật chất và chứa đựng tri thức, tín ngưỡng dân tộc Mường qua nhiều thế hệ.

Tháng 5.2023, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã công nhận tập quán xã hội và tín ngưỡng Mo Mường là Di sản văn hóa phi vật thể Quốc gia. Mo Mường là hệ thống ca hát, tụng niệm gắn liền các nghi lễ vòng đời như cưới, tang lễ, dựng nhà mới. Mỗi thầy mo là “kho tàng sống”, vừa là nghệ nhân, vừa là người truyền dạy đạo lý, phong tục, tín ngưỡng cho cộng đồng.

Để được làm thầy Mo, trước hết trong gia đình phải có người từng làm thầy, truyền nghề lại cho con cháu. Bên cạnh đó, người được chọn làm thầy Mo phải có tâm, đức, giữ gìn được nền nếp, gia phong trong gia đình và thông thạo phong tục tập quán, những lễ nghi của dân tộc Mường.

Ông Hà Văn Trung, bản Lằn, xã Mường Bang, thế hệ thứ hai trong gia đình làm thầy Mo, chia sẻ: “Mo Mường không chỉ là nghi lễ, mà là cầu nối giữa con người và tổ tiên. Khi còn người biết Mo, còn người hát Đang, bản Mường vẫn còn linh hồn”.

Lễ hội Mợi diễn ra vào dịp đầu xuân, gồm phần lễ trang nghiêm cúng tổ tiên và thần linh, cầu mùa màng bội thu, và phần hội với các điệu múa, trò chơi dân gian, ném còn, giã bánh, múa khèn bè, hát Đang Mường. Tiếng cồng chiêng rộn ràng, nhịp đuống đều đặn, lời hát Đang Mường ngân vang, tạo nên bức tranh sinh hoạt cộng đồng vừa trang trọng, vừa sống động.

Bà Triệu Thị Phai, phụ trách Câu lạc bộ Đang Mường, xã Mường Cơi, cho biết: “Câu lạc bộ hiện có 45 thành viên, từ 10 đến hơn 60 tuổi. Các thành viên cùng nhau sưu tầm, dàn dựng và biểu diễn những làn điệu dân ca cổ. Các lễ hội như Tết Nguyên đán, lễ hội Mợi, lễ Khai Hạ... là dịp để bà con dùng lời ca, tiếng hát tái hiện đời sống, lao động và niềm vui bản Mường”.

Nhạc cụ và nghệ thuật diễn xướng - nơi lưu giữ hồn cốt văn hóa Mường

Âm nhạc dân gian giữ vai trò định hình đời sống tinh thần của người Mường ở Phù Yên. Những nhạc cụ đặc trưng như cồng chiêng, trống gỗ, đuống không chỉ hiện diện trong các nghi lễ truyền thống mà còn tạo nên không gian sinh hoạt cộng đồng đậm đà bản sắc, gắn kết các thế hệ trong bản Mường.

Cồng chiêng gồm 12 chiếc: Chiêng dàm, chiêng bồng và chiêng tlé. Khi biểu diễn, chiêng dàm mở đầu, các chiêng khác vang lên hòa quyện, tạo âm thanh trầm bổng, huyền diệu. Tiếng chiêng dùng trong lễ Mợi, lễ cưới, lễ xuống đồng, là biểu tượng sum họp và thịnh vượng.

Đuống là nhạc cụ độc đáo, trình diễn đâm đuống là nghệ thuật dân gian đặc sắc, thường biểu diễn trong tết, hội mùa, dựng nhà, hiếu, hỷ. Đuống làm từ thân cây gỗ sâng, cây sấu hoặc cây vàng tâm khoét rỗng lõi, kết hợp gậy đuống dài 1,5 - 2,5m. Người đánh tạo âm thanh từ việc giã, đập, lúc chậm, lúc nhanh theo nhịp phách, thể hiện sinh động nhịp sống bản Mường và là tiếng gọi thần linh cầu mùa màng tươi tốt.

Bà Đinh Thị Miên, bản Thải, xã Mường Cơi, hơn 40 năm tham gia đội đâm đuống, chia sẻ: “Tiếng đuống vang rộn rã, dân bản càng tin mùa màng thuận lợi, cuộc sống bình an. Nhạc cụ cổ truyền là linh hồn văn hóa Mường, không thể thiếu trong mọi lễ, hội”.

Các xã Phù Yên hiện duy trì hơn 40 đội đâm đuống, hàng năm khoảng 200 hạt nhân được tập huấn, góp phần bảo tồn và lan tỏa nghệ thuật độc đáo này. Các nhạc cụ và loại hình nghệ thuật được cải tiến để phù hợp đời sống hiện đại, giúp âm nhạc dân gian Mường vẫn sống động và gần gũi công chúng.

Giữ lửa văn hóa dân tộc Mường bằng sự đồng lòng của cộng đồng

Sự sống còn của văn hóa Mường ở Phù Yên dựa vào ý thức, trách nhiệm của cộng đồng. Các xã đã phối hợp phục dựng lễ hội, sưu tầm tư liệu, mở lớp dạy Mo Mường, thành lập Câu lạc bộ Đang Mường, đội cồng chiêng, đội đâm đuống.

Người dân các bản Mường Cơi, Mường Bang, Tân Phong, Gia Phù luyện tập múa, học hát Đang Mường, trống, chiêng, đuống. Trẻ em được người già truyền dạy từ lời ca, động tác múa đến tín ngưỡng, góp phần tạo mạch nối văn hóa liên thế hệ.

Ông Phan Ngọc Linh - Chủ tịch UBND xã Mường Cơi, nhấn mạnh: “Bảo tồn văn hóa Mường phải dựa vào cộng đồng. Nhà nước hỗ trợ, nhưng người dân mới là chủ thể. Khi bà con tự hào về văn hóa, di sản được gìn giữ tự nhiên và bền vững”.

Nhờ sự đồng lòng, lễ hội Mợi duy trì nguyên gốc, đội đâm đuống và Câu lạc bộ Đang Mường hoạt động liên tục, nhạc cụ truyền thống được trau chuốt và lưu giữ. Văn hóa Mường không chỉ là ký ức mà là lực lượng sống động, góp phần phát triển du lịch, kinh tế - xã hội trên mảnh đất Phù Yên.

Tiếng chiêng, tiếng đuống, lời hát Đang Mường hòa cùng nhịp sống núi rừng, đồng ruộng, trở thành linh hồn bản Mường, gợi nhắc về cội nguồn, gắn kết cộng đồng và khơi dậy niềm tự hào dân tộc giữa nhịp sống hiện đại trên mảnh đất Phù Hoa giàu bản sắc.