Nghịch lý sản phẩm từ khí đốt Nga vẫn tràn ngập EU

Liên minh châu Âu (EU) vừa tái khẳng định cam kết sẽ chấm dứt mọi nhập khẩu khí đốt Nga vào tháng 9.2027.

Lượng khí đốt EU mua từ Nga đã giảm mạnh sau xung đột Ukraina. Thế nhưng, một nghịch lý vẫn tồn tại: Tại nhiều cảng châu Âu, những lô hàng phân bón của Nga vẫn đều đặn cập bến, thậm chí nhiều hơn so với trước xung đột.

Khi chuỗi sản xuất phân bón phụ thuộc trực tiếp vào khí đốt, điều đó đồng nghĩa châu Âu đang cấm nhập nguyên liệu nhưng lại mua… sản phẩm làm từ nguyên liệu đó.

Trước khi Nga mở chiến dịch quân sự ở Ukraina năm 2022, Mátxcơva cung cấp khoảng 30% tổng lượng phân bón tiêu thụ tại châu Âu.

Ban đầu, EU chỉ trừng phạt lãnh đạo doanh nghiệp phân bón Nga, nhưng không cấm hàng hóa. Hệ quả là nhập khẩu nhanh chóng bật tăng trở lại, đến quý II/2025, phân bón Nga chiếm gần 1/3 thị trường châu Âu, mức cao nhất trong một thập kỷ.

Sức hấp dẫn của phân bón Nga nằm ở ba yếu tố: rẻ, dồi dào và gần. Trong sản xuất phân đạm - loại phân bón sử dụng nhiều nhất, khí đốt được chuyển hóa thành hydrogen, rồi tạo ammonia làm nguyên liệu.

Nga không chỉ dư thừa khí đốt do EU cắt mua, mà còn sở hữu trữ lượng lớn phosphorus và potassium để sản xuất mọi loại phân bón. Nước này hiện chiếm 20% tổng sản lượng phân bón toàn cầu.

Về phía EU, việc không cấm hoàn toàn phân bón Nga xuất phát từ áp lực của khối nông dân. Suốt giai đoạn 2020-2025, chi phí đầu vào của nông dân châu Âu tăng vọt do đại dịch và xung đột; trong khi giá nông sản lại lao dốc.

Khoảng 15-30% chi phí sản xuất liên quan trực tiếp đến phân bón khiến bất kỳ cú sốc giá nào cũng có thể thổi bùng làn sóng biểu tình.

Năm 2024, hàng đoàn máy kéo từng bao vây Brussels, khiến lãnh đạo EU e ngại mạnh tay với nguồn cung phân bón.

Giải pháp được nhắc đến là phục hồi sản xuất trong EU hoặc tìm nhà cung cấp khác. Tuy nhiên, hàng trăm nhà máy châu Âu từng sản xuất 70% nhu cầu phân đạm nội khối đã tụt công suất nghiêm trọng sau khi giá khí đốt tăng.

Tới nay, công suất chỉ phục hồi khoảng một nửa và nhà đầu tư vẫn né tránh do chi phí môi trường cao. Nguồn thay thế như Ai Cập, Algeria, Morocco hay Trinidad & Tobago đều đắt hơn rõ rệt.

Tháng 7 vừa qua, EU áp thuế lên phân bón nitrogen của Nga nhằm buộc các nhà nhập khẩu chuyển hướng. Tuy nhiên, mức thuế khởi điểm 40 euro/tấn so với giá phân 400-700 USD/tấn vẫn quá thấp để tạo rào cản.

Thuế sẽ tăng dần tới 315 euro/tấn sau năm 2028, nhưng có thể bị điều chỉnh nếu giá thị trường tăng mạnh. Hệ quả là kho bãi châu Âu hiện vẫn chứa lượng lớn hàng giá rẻ nhập trước khi thuế có hiệu lực.

Thách thức mới đang chờ EU vào ngày 1.1 tới, khi cơ chế điều chỉnh carbon biên giới (CBAM) áp thuế khí thải lên phân bón nhập khẩu, khiến giá hàng từ cả các nước ngoài Nga cũng tăng theo.

Nông dân châu Âu lo ngại họ sẽ phải gánh toàn bộ chi phí, và một cuộc biểu tình lớn đã được lên kế hoạch tại Brussels vào ngày 18.12.