Ma Nhai cổ tự: Thánh tích đá giữa đại ngàn linh thiêng

Tấm văn bia, được khắc trên vách núi (Con Cuông, Nghệ An) ghi lại chiến công của quân dân nhà Trần khi bảo vệ bờ cõi phía Tây Nam Tổ quốc, đang được đề nghị công nhận là bảo vật quốc gia.

Khát vọng đánh thức di sản

Ẩn mình trên vách núi Thành Nam (Con Cuông, Nghệ An), bia Ma Nhai là một “áng hùng văn” lưu danh thiên cổ, ghi dấu chiến công của Thái thượng hoàng Trần Minh Tông vào thế kỷ thứ XIV. Theo các nhà nghiên cứu, đây là 1 trong 2 tấm bia khắc trực tiếp lên núi cổ nhất tại Việt Nam.

Để nâng tầm di tích này, bà Trần Thị Mỹ Hạnh - Giám đốc Sở Văn hóa - Thể thao và Du lịch (VH,TT&DL) tỉnh Nghệ An cho biết, sở đang tiến hành các thủ tục đề nghị công nhận bia Ma Nhai là bảo vật quốc gia.

Cùng với các danh thắng, di tích như: Suối Tà Bó, hang Thắm Nàng Màn, hang Thắm Hoi, thành cổ Trà Lân, Vườn quốc gia Pù Mát… bia Ma Nhai sẽ mở ra cơ hội để Con Cuông phát triển du lịch văn hóa, thu hút du khách đến khám phá vùng đất giàu truyền thống lịch sử và vẻ đẹp thiên nhiên hùng vĩ này.

Theo nội dung văn bia: “Cuối Thu năm Ất Hợi (năm 1335), nhà vua thống lĩnh lục quân đi tuần ở cõi Tây. Thế tử nước Chiêm Thành, Chân Lạp, Xiêm và tù trưởng đạo thần là Quỳ, Cầm, Xa, Lặc rồi các bộ mán mới phụ thuộc là tù trưởng rợ Bôi Bồn và rợ Thanh Xa đều dâng sản vật của địa phương mình và tranh nhau đón rước.

Chỉ một mình tên giặc Bổng cứ giữ thói u mê, sợ tội mà chưa tới chầu ngay. Đến cuối Đông, vua đóng quân ở cánh đồng Cự Đồn thuộc Mật Châu, rồi lệnh cho các tướng cùng với quân lính mọi rợ vào tận nơi ở của chúng. Tên giặc Bổng nghe uy thế liền trốn chạy, vua bèn xuống chiếu đem quân về”.

Bia được khắc lên núi đá vôi, không có hoa văn trang trí, tên văn bia, nhưng nội dung không trùng với bất kỳ tấm bia nào cùng thời, đồng thời là tấm bia cổ thời Trần duy nhất được phát hiện tại Nghệ An, có niên đại cổ thứ 2 tại Việt Nam tính tới thời điểm hiện tại.

Bia Ma Nhai được giới nghiên cứu xếp vào hàng bia đá có nét chữ lớn nhất Việt Nam. Qua đo đạc, trung bình mỗi chữ cái có đường kính khoảng 10,5cm trên tổng diện tích gần 3,5m2. Tấm bia được khắc ở độ cao gần 100m nên khi du khách đi dọc Quốc lộ 7A, hay chèo thuyền trên sông Lam qua núi Thành Nam đều có thể chiêm ngưỡng bức “thư pháp” độc đáo này.

Văn bia Ma Nhai kỷ công bi văn không chỉ cung cấp nhiều nguồn tư liệu quý hiếm trên các phương diện: ký tự học, mỹ thuật học, địa lý học lịch sử, mà còn giúp cho việc tìm hiểu về lịch sử, lịch pháp, chữ viết thời Trần. Trong quá trình lập hồ sơ, cung cấp tư liệu chính xác và đầy đủ về di tích này, Sở VH,TT&DL Nghệ An cùng các chuyên gia đến từ Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam và Viện Trần Nhân Tông rập thác bản văn bia.

Công đoạn này ghi lại một cách chi tiết và trung thực những hoa văn, chữ viết trên bia. Từ đó phục vụ cho công tác nghiên cứu, bảo tồn và giới thiệu giá trị lịch sử, văn hóa của di tích sau này.

Tháng 7/2011, sau khi bia được Bộ VH,TT&DL công nhận là Di tích lịch sử văn hóa cấp quốc gia, chính quyền làm biển chỉ dẫn, bảng giới thiệu, xây lối lên xuống bằng bê tông. Bên dưới núi có một hang đá nhỏ rộng chừng 10m2, được người dân địa phương lập bàn thờ, đặt lư hương, cử người tuần tra bảo vệ.

Nhằm phát huy tối đa giá trị văn hóa và lịch sử của di tích, chính quyền huyện Con Cuông (cũ) lập đề án, quy hoạch 7ha đất quanh núi Thành Nam để bảo vệ và phát triển du lịch. Ngoài ra, Sở KH&CN tỉnh Nghệ An cũng trình hồ sơ, đề nghị Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa của Liên Hợp Quốc (UNESCO) công nhận tấm bia là Di sản tư liệu thế giới.

Áng hùng văn lưu danh thiên cổ

Theo sử sách ghi chép, bia Ma Nhai do Hoàng giáp Nguyễn Trung Ngạn biên soạn và khắc lên vách núi, kỷ niệm chiến công của Thái thượng hoàng Trần Minh Tông (1300 - 1357) chống giặc Ai Lao. Trần Minh Tông là hoàng đế thứ năm của triều đại nhà Trần. Năm 1329, sau 15 năm trị vì đất nước, ông nhường ngôi cho Thái tử Trần Vượng (vua Trần Hiến Tông) rồi lui về làm Thái thượng hoàng.

Trong Đại Việt sử ký toàn thư, sử thần Ngô Sĩ Liên đánh giá về vua Trần Minh Tông: “Vua đem văn minh sửa sang đạo trị nước, làm rạng rỡ công nghiệp của người xưa, giữ lòng trung hậu, lo nghĩ sâu xa, trong yên ngoài phục, kỷ cương đủ bày”.

Vào đầu thế kỷ XIV, quan hệ bang giao giữa Đại Việt với nước láng giềng Ai Lao có nhiều mối bất hòa. Lợi dụng tình hình đó, một số bộ tộc ở phía Tây Nghệ An được sự hậu thuẫn của Ai Lao nhiều lần đem quân đánh chiếm, cướp phá khiến người dân vô cùng cực khổ.

Để bảo vệ bờ cõi và cuộc sống bình yên của nhân dân, đồng thời thể hiện sức mạnh của nước Đại Việt, năm Ất Hợi niên hiệu Khai Hựu thứ 7 (năm 1335), Thái thượng hoàng Trần Minh Tông quyết định thân chinh chỉ huy quân đội, hiệu lệnh tiến đánh Ai Lao.

Thấy binh hùng tướng mạnh của nhà Trần, giặc Ai Lao thất thế nên rút quân, từ bỏ ý định xâm phạm bờ cõi Đại Việt. Sau thắng lợi, Trần Minh Tông xuống chiếu lui quân. Trên đường hồi kinh, trong lúc nghỉ ngơi dưới chân núi Thành Nam, ông lệnh cho Phát vận sứ Nguyễn Trung Ngạn soạn văn, khắc chữ ghi lại chiến công đánh đuổi quân Ai Lao trên vách đá.

Với chỉ 14 dòng, 155 chữ, tấm bia ngắn gọn nhưng súc tích, thể hiện rõ ràng tinh thần “uy thanh vang dội” của vương triều Trần, đồng thời gửi gắm thông điệp răn đe tới những thế lực có ý đồ xâm phạm biên cương Đại Việt.

Sự kiện này không chỉ là một chiến công quân sự mà còn mang ý nghĩa chính trị sâu sắc. Việc Thái thượng hoàng Trần Minh Tông thân chinh dẫn quân không chỉ nhằm dẹp loạn mà còn khẳng định chủ quyền lãnh thổ, đánh dấu một “cột mốc” bằng đá trên vùng đất Tây Nam xứ Nghệ.

Nói về tác giả văn bia, Hoàng giáp Nguyễn Trung Ngạn trải qua nhiều chức vụ quan trọng trong triều đình như: Gián quan, Ngự sử đài Thị ngự sử, Nội mật viện phó sứ... Đặc biệt, năm Giáp Dần (1314) ông được cử đi sứ nhà Nguyên.

Đến năm 1341, ông được giao giữ chức Kinh sư đại doãn (tương đương chức Bí thư Thành ủy Hà Nội ngày nay) và là vị Kinh sư đại doãn nổi tiếng nhất trong lịch sử Thăng Long - Hà Nội. Không chỉ là vị quan nổi tiếng về chính sự, ông còn một nhà văn, nhà thơ, một soạn giả tài năng.

Chính vì vậy, trên địa bàn Hà Nội hiện nay có đến 7 ngôi đền thờ Nguyễn Trung Ngạn. Ông được Phan Huy Chú đánh giá là 1 trong 10 người phù trợ có công lao thời Trần, ngang hàng với Thượng tướng Trần Quang Khải, Mạc Đĩnh Chi, Trương Hán Siêu, Đoàn Nhữ Hài, Phạm Sư Mạnh. Tại Nghệ An, dòng họ Nguyễn Công tại xã Văn Hiến được coi là dòng dõi của Nguyễn Trung Ngạn. Ngoài ra, tại xã Thuần Trung có đền Linh Kiếm là nơi thờ tự ông.

Trải qua gần 700 năm, bia đá vẫn trường tồn, vững chãi như một “áng hùng văn” nhắc nhở hậu thế luôn ghi nhớ công lao to lớn của cha ông trong sự nghiệp bảo vệ bờ cõi, độc lập của dân tộc. Tuy nhiên, trước đây do công tác bảo tồn còn sơ sài nên suốt hàng chục năm tấm bia bị “lãng quên”, đường lên núi bị cỏ dại, cây cối bao phủ.

Theo Sở VH,TT&DL tỉnh Nghệ An, việc đề nghị công nhận bia Ma Nhai là Bảo vật quốc gia không chỉ là sự ghi nhận xứng đáng cho những giá trị lịch sử và văn hóa mà di tích này mang lại, mà còn là một bước tiến quan trọng trong việc bảo tồn và phát huy các giá trị di sản văn hóa của dân tộc.