Gắn bảo tồn di sản ca trù Đông Môn, Hải Phòng với phát triển du lịch văn hóa

Gìn giữ cái nôi ca trù vùng duyên hải Bắc Bộ

Làng Đông Môn (tổ dân phố Đông Môn, phường Hòa Bình, TP Hải Phòng) được biết đến như cái nôi của ca trù vùng duyên hải Bắc Bộ. Nơi đây không chỉ có Phủ Từ thờ tổ nghề ca trù mà còn từng là một giáo phường ca trù lớn trong vùng với những kép đàn, đào nương nổi tiếng.

Theo thần phả và các tư liệu lịch sử được lưu truyền, Tổ nghề Ca trù là Nhị vị Thánh sư Đinh Dự thanh Xà Đại Vương và Mãn Đường Hoa công chúa. Thánh Tổ Đinh Dự là một danh sĩ, con nhà công thần thời Hậu Lê, có tài năng về thi ca, âm nhạc. Ngài kết duyên cùng bà Mãn Đường Hoa - người có giọng hát trong trẻo, tinh tế. Tài năng và tiếng hát của hai vị đã được nhà Vua cảm phục, giao cho trọng trách mở trường dạy hát ở Lỗ Khê, sáng lập nên phường hát Ả đào đầu tiên, đặt nền móng cho nghệ thuật ca trù sau này. Ghi nhận công đức đó, Vua Gia Long đã ban sắc phong, truy tặng thần hiệu "Đinh Dự Thanh xà Đại vương" và "Mãn Đường Hoa công chúa", chính thức công nhận hai vị là Thánh sư của nghề ca trù.

Để tưởng nhớ công đức sâu dày của hai vị Tổ nghề, tại làng Đông Môn, các thế hệ học trò và nhân dân đã lập nên Di tích Đền Ca Công, tức Phủ Từ Đông Môn ngày nay. Trải qua nhiều biến cố lịch sử, có thời điểm di tích bị xuống cấp nghiêm trọng. Tuy nhiên, các hiện vật quan trọng vẫn được Nhân dân địa phương gìn giữ, bảo quản, và sau này đã dựng lại ngôi đền trên nền đất cũ để duy trì việc thờ tự, thể hiện lòng thành kính và sự tiếp nối dòng chảy tín ngưỡng.

Vào những giai đoạn từ năm 40-45 của thế kỷ trước, hát ca trù ở Đông Môn trở thành một nghề kiếm sống của nhiều dòng họ lớn trong làng. Những đứa trẻ lớn lên đã được ông, bà truyền nghề trở thành “ca nương”, “kép đàn”. Cùng với đó, nhiều dòng họ, gia đình đứng ra thành lập các giáo phường chuyên đi biểu diễn tại các tỉnh thành Hà Nội, Thái Bình (nay là Hưng Yên), Quảng Ninh, Nam Định (nay là Ninh Bình)… Vào thời điểm hưng thịnh, hát ca trù được coi là một nghề kiếm sống cho hàng trăm người dân.

Năm 1993, chính quyền địa phương đã đứng ra thành lập Câu lạc bộ ca trù Đông Môn với sự đóng góp của nghệ nhân hát ca trù Tô Thị Chè (dạy hát), ông Tô Văn Nghị (kép đàn) và rất nhiều người đam mê ca trù cùng tham gia. Những ngày đầu thành lập, do thiếu người đã vận động toàn bộ đội tế nữ, tế nam của đình vào hoạt động. Là thể loại âm nhạc kén người hát, kén cả người nghe, người hát tài hoa mà người nghe cũng phải rất tài tình. Chính lẽ đó, để duy trì được chẳng phải điều dễ dàng. Sau gần 20 năm hồi sinh và phát triển, nhờ được sự dạy bảo của các nghệ nhân tâm huyết với ca trù, đến nay Câu lạc bộ Ca trù Đông Môn đã dần tìm lại vị thế của mình.

Với 20 thành viên nòng cốt đầy tâm huyết, đây là một trong số ít những câu lạc bộ trên toàn thành phố Hải Phòng còn giữ được ngọn lửa đam mê và sinh hoạt đều đặn. Đặc biệt, xác định công tác truyền dạy là nhiệm vụ trọng yếu, mang tính sống còn của di sản, địa phương đã chú trọng công tác ươm mầm, phát triển thế hệ kế cận.

Hiện nay, các lớp học Ca trù dành cho 30 em học sinh đang được tổ chức thường xuyên. Đây chính là sự đầu tư chiến lược cho tương lai, là những bước đi nền tảng để đảm bảo sức sống trường tồn của Ca trù trên mảnh đất di sản.

Gắn bảo tồn di sản với phát triển du lịch

Kể từ khi xây dựng mô hình chính quyền địa phương 2 cấp, Ban lãnh đạo phường Hòa Bình rất quan tâm tới những giá trị văn hóa của địa phương, nhấn mạnh “Ca trù là Di sản văn hóa thế giới cần được bảo vệ khẩn cấp”. Người dân Đông Môn nói riêng và người dân phường Hòa Bình nói chung tích cực lưu giữ, quảng bá và không ngừng tự hào về nét đẹp văn hóa của quê hương mình.

Công tác bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hoá Ca trù được xác định là một trong những nhiệm vụ trọng tâm của phường Hòa Bình. Minh chứng sống động là công trình Đền - Phủ từ Đông Môn được trùng tu khang trang năm 2019, trở thành trung tâm văn hóa, tín ngưỡng xứng tầm. Đảng bộ, chính quyền luôn quan tâm, tạo điều kiện cho Câu lạc bộ Ca trù Đông Môn hoạt động thường xuyên.

Từ những kết quả đó, Nghị quyết và Chương trình hành động của Đảng bộ phường Hòa Bình cũng đã xác định rõ các giải pháp chiến lược cho giai đoạn 2026-2030. Trong đó, nghiên cứu xây dựng và triển khai Đề án “Phục dựng hình thức hát Cửa đình trong không gian di tích Phủ từ - Đền Ca công”, nhằm tái hiện lại những giá trị nguyên bản nhất của nghệ thuật Ca trù. Bên cạnh đó, nghiên cứu trên cơ sở thực tiễn để triển khai các nhiệm vụ, giải pháp nhằm tôn vinh, hỗ trợ các nghệ nhân - những báu vật sống đang gìn giữ tinh hoa của loại hình nghệ thuật này. Phường cũng hướng tới gắn kết chặt chẽ việc bảo tồn di sản với phát triển du lịch văn hóa, tâm linh, tạo ra nguồn lực bền vững để tái đầu tư cho công tác bảo tồn.

Mới đây, tháng 11, phường Hòa Bình tổ chức lễ Giỗ tổ nghề ca trù năm 2025 trong không gian ca trù đặc sắc, sống động, đậm chất dân gian. Cùng với đó là chương trình nghệ thuật “Đêm không gian Ca trù”, phục dựng không gian hát chơi, chầu hát đêm Ca trù của các giáo phường và câu lạc bộ về dự lễ như câu lạc bộ Ca trù Đông Môn, Giáo phường Ca trù Hải Phòng, Câu lạc bộ Ca trù xứ Đông Lê Chân... Tại buổi lễ, lãnh đạo Sở Văn hóa Thể thao và Du lịch TP Hải Phòng, lãnh đạo Đảng ủy phường Hòa Bình tặng hoa, giấy chứng nhận các cá nhân đóng góp tích cực trong gìn giữ nghệ thuật Ca trù ở Đông Môn. Đến nay, lễ giỗ Tổ nghề Ca trù đã trở thành một lễ hội văn hóa lớn, mang đậm bản sắc của địa phương, được duy trì qua hằng năm.

Địa phương cũng tổ chức các chương trình giao lưu, tìm hiểu nghệ thuật ca trù Đông Môn cho học sinh các trường học trên địa bàn thành phố. Tại buổi giao lưu, các thầy cô giáo và học sinh đã được các nghệ nhân, nghệ sĩ giới thiệu về lịch sử hình thành và quá trình phát triển của nghệ thuật ca trù, đặc biệt là ca trù Đông Môn.

Học sinh còn được trải nghiệm trực tiếp bộ môn nghệ thuật truyền thống; tìm hiểu về nghi thức hát thờ trong lễ hội truyền thống.

Bà Trần Thị Mai Phương - Trưởng phòng Văn hóa - Xã hội phường Hòa Bình cho biết, cuối tháng 12 này, địa phương dự kiến đón thêm nhiều đoàn học sinh tham quan di tích đền Đông Môn, tìm hiểu, trải nghiệm nghệ thuật ca trù Đông Môn. Điều này cho thấy, ca trù không chỉ có sức hấp dẫn với những người lớn tuổi, người yêu văn hóa, nghệ thuật truyền thống mà còn thu hút nhiều em nhỏ, học sinh tham gia tìm hiểu. Thông qua những buổi trải nghiệm thực tế, địa phương mong muốn thế hệ trẻ hiểu rõ ý nghĩa tâm linh của nghệ thuật ca trù, bồi đắp ý thức giữ gìn và phát huy bảo tồn di sản văn hóa phi vật thể.